τροφικές δηλητηριάσεις

 

Tι πρέπει να προσέχετε οταν αγοράζετε τρόφιμα

Η πρόληψη των τροφικών δηλητηριάσεων δεν εξαρτάται μόνο από τις δικές μας ενέργειες, αλλά και από μια μεγάλη αλυσίδα που ξεκινάει από την παραγωγή και φτάνει στην κατανάλωση με πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς. Ωστόσο, εάν τηρείτε κάποιες βασικές αρχές και λαμβάνετε τα απαραίτητα μέτρα προστασίας όταν ψωνίζετε, όταν συντηρείτε τα τρόφιμα και όταν τρώτε έξω, μπορείτε σίγουρα να περιορίσετε σημαντικά τη συχνότητά τους.

1. Στο σουπερμάρκετ

Όταν ψωνίζετε, βάλτε στο καλάθι σας πρώτα τα προϊόντα που δεν αλλοιώνονται (κονσέρβες, ζυμαρικά, όσπρια, καφέ, ρύζι κλπ.) και στο τέλος τα ευπαθή, όπως γάλα, τυρί, κρέας, ψάρι, κατεψυγμένα κλπ., και φροντίστε να μπουν στο ψυγείο όσο πιο γρήγορα γίνεται μετά την αγορά τους.
• Ελέγχετε πάντοτε τα βασικά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά των τροφίμων (χρώμα, οσμή), καθώς και τις ημερομηνίες παραγωγής και λήξης. Αν έχετε οποιαδήποτε αμφιβολία για το προϊόν, λόγω εμφάνισης ή οσμής, αποφύγετέ το.
• Προσέχετε η χάρτινη συσκευασία του φρέσκου γάλακτος να μην είναι φουσκωμένη. Oι διαφανείς συσκευασίες γάλακτος πρέπει επίσης να μένουν μακριά από το φως.
• Βεβαιωθείτε ότι τα κονσερβοποιημένα τρόφιμα δεν έχουν χτυπήματα και παραμορφώσεις στο κυτίο.
• Στα κατεψυγμένα τρόφιμα, προσέξτε αν έχουν σχηματιστεί κρύσταλλοι πάγου στη συσκευασία τους, γιατί αυτό μπορεί να σημαίνει ότι έχουν ξεπαγώσει και ξαναπαγώσει.
• Μην επιλέγετε τρόφιμα που είναι εκτεθειμένα στον ήλιο ή στα έντομα.
• Αγοράζετε χυμούς και εμφιαλωμένα νερά που φυλάσσονται σε δροσερά και σκιερά μέρη.
• Στη συσκευασία των τυριών είναι απαραίτητο να αναγράφεται η ημερομηνία παραγωγής τους. Η γεύση τους και η οσμή τους πρέπει να είναι ευχάριστες. Ελέγξτε, επίσης, την επιφάνειά τους για μούχλα.
• Τα αλλαντικά πρέπει να έχουν καθαρό, στεγνό και γυαλιστερό περίβλημα, να μην έχουν δυσάρεστη οσμή και γεύση, ούτε αλλοιώσεις στο χρώμα τους.

2. Στο κρεοπωλείο

Μην αγοράζετε νωπό κρέας που είναι κρεμασμένο έξω από το κρεοπωλείο και εκτεθειμένο στον ήλιο και στα έντομα. Ελέγξτε αν έχει σφραγίδα και την ημερομηνία σφαγής και λήξης. Αποφεύγετε να αγοράζετε:
• Χοιρινό που το χρώμα του είναι κόκκινο ή μπεζ αντί για ροζ και η σάρκα του τραχιά και σκληρή.
• Μοσχάρι που το χρώμα του δεν είναι ροζ ή κόκκινο, αλλά σχεδόν καφέ.
• Κατσικάκι και αρνάκι που το κρέας τους είναι αφυδατωμένο και σκουρόχρωμο και το λίπος τους κίτρινο.
• Κοτόπουλο ή γαλοπούλα που το κρέας τους δεν είναι σφριγηλό και σκληρό, αλλά έχουν σχισμές, μώλωπες και αιματώματα ή έχουν αποκτήσει ένα πιο σκούρο χρώμα από το φυσιολογικό και ειδικά γύρω από τα κόκαλα. Ένδειξη αλλοίωσης είναι η δυσάρεστη μυρωδιά, καθώς και η παρουσία μιας κολλώδους ουσίας (γλίτσα) στην επιφάνειά τους.
• Κιμά από γαλοπούλα ή κοτόπουλο, γιατί κινδυνεύετε να πάθετε σαλμονέλα, καθώς συχνά μαζί με το κρέας αλέθεται και η πέτσα του πουλερικού. Ωστόσο, αν δεν θέλετε να τον στερηθείτε, μπορείτε να φτιάχνετε τον κιμά στο σπίτι και να ψήνετε πολύ καλά τα μπιφτέκια.

3. Στο ιχθυοπωλείο

Τα ψάρια και τα θαλασσινά αλλοιώνονται πολύ εύκολα, επειδή έχουν από τη φύση τους αυξημένη μικροβιακή χλωρίδα. Η δυσάρεστη μυρωδιά, η άσχημη εμφάνιση και η γλοιώδης αίσθηση που αφήνουν όταν τα πιάνετε είναι σημάδια αλλοίωσης. Τα θαλασσινά, και ιδιαίτερα τα οστρακοειδή, μπορεί να περιέχουν υψηλές ποσότητες τοξινών, παρά το γεγονός ότι με το μάτι φαίνονται απόλυτα υγιή, καθώς οι τοξίνες δεν ανιχνεύονται εξ όψεως. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει να πληρούνται αυστηροί κανόνες υγιεινής όσον αφορά τη συντήρηση, τη διάθεση και την κατανάλωσή τους. Γι’ αυτό θυμηθείτε:
• Η διατήρησή τους σε συνθήκες ψύξης να μην υπερβαίνει τις 4 ημέρες από την αλίευσή τους.
• Να καταναλώνονται κατά προτίμηση βραστά ή ψητά, καθώς τα ωμά ή τα μη επαρκώς βρασμένα έχουν περισσότερες πιθανότητες να είναι παθογόνα.
• Η κατανάλωση των οστρακοειδών είναι καλύτερα να γίνεται όταν είναι ακόμα ζωντανά.

Aναγνωρίστε το αλλοιωμένο παγωτό

Μην αγοράζετε παγωτά που εμφανίζουν ελαττώματα στη συσκευασία τους (π.χ. παραμορφωμένες ή διαρρηγμένες συσκευασίες), γιατί αυτό μπορεί να δηλώνει είτε προβλήματα στη λειτουργία του καταψύκτη, οπότε το παγωτό έχει εν μέρει αποψυχθεί και επανακαταψυχθεί, είτε λανθασμένους χειρισμούς από το προσωπικό στους τρόπους μεταφοράς, μεταχείρισης και διάθεσης των παγωτών στα σημεία πώλησης. Επίσης, πριν την κατανάλωση του παγωτού, παρατηρήστε αν υπάρχουν κρύσταλλοι στο εσωτερικό του. Oι μεγάλοι κρύσταλλοι πάγου αποτελούν ένδειξη ότι το παγωτό έχει λιώσει και ξαναπαγώσει, γεγονός που ευνοεί την ανάπτυξη μικροβίων. Όταν αγοράζετε χύμα παγωτό, ελέγξτε τις συνθήκες διατήρησής του στις βιτρίνες. Oι καταψύκτες θα πρέπει να λειτουργούν σε θερμοκρασίες μικρότερες από –18ο C, να μην είναι εκτεθειμένοι στον ήλιο και να κλείνουν ερμητικά.

Μέχρι να φτάσετε στον προορισμό των διακοπών σας, συχνά χρειάζεται να φάτε κάτι πρόχειρο από κυλικεία πλοίων, τρένων, καντίνες στο δρόμο κλπ. Oι παρακάτω συμβουλές θα σας φανούν χρήσιμες:
• Προσέχετε τα έτοιμα σάντουιτς που αγοράζετε να διατηρούνται στο ψυγείο.
• Έτοιμα σνακ (τυρόπιτες, σπανακόπιτες, πίτσες κλπ.) πρέπει να διατηρούνται σε θερμοκρασία μεγαλύτερη των 60ο C, να σας δίνουν δηλαδή την εντύπωση ότι είναι πολύ ζεστά.
• Τα σουβλάκια (γύρος, καλαμάκια) πρέπει να είναι καλοψημένα.
• Σαλάτες που διατίθενται σε σάλαντ μπαρ πρέπει να διατηρούνται υπό ψύξη.
• Τα ψυγεία με αναψυκτικά και εμφιαλωμένα νερά να μην είναι εκτεθειμένα στον ήλιο και να έχουν την κατάλληλη θερμοκρασία (μικρότερη από 7ο C).

Τι πρέπει να προσέχετε στις διακοπές

Όταν τρώτε έξω
Επειδή το καλοκαίρι κατά τη διάρκεια των διακοπών σας τρώτε συχνά έξω, πρέπει να προσέχετε ιδιαίτερα την ασφάλεια και την ποιότητα του φαγητού που καταναλώνετε. Η ζέστη, η πλημμελής υγιεινή, η μεγάλη ζήτηση και πολλές φορές η προσπάθεια για κέρδος μπορούν να θέσουν την υγεία σας σε κίνδυνο. Γι’ αυτό, καλό είναι, όταν δεν έχετε ξαναεπισκεφτεί κάποιο εστιατόριο ή ταβέρνα, να ελέγχετε:
• Την καθαριότητα του μαγαζιού μέσα κι έξω. Επιλέγετε καταστήματα που φαίνεται ότι εφαρμόζουν τα απαραίτητα μέτρα υγιεινής για την ασφάλεια των τροφίμων (καθαρά πατώματα, τοίχοι και τραπεζομάντιλα, καθαρές τουαλέτες, απουσία εντόμων).
• Τον τόπο και τρόπο φύλαξης και αποθήκευσης των νωπών λαχανικών και φρούτων. Όταν αυτά εκτίθενται στο δυνατό ήλιο έξω από το μαγαζί, είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα αλλοιωθούν.
Όσον αφορά τώρα αυτά που θα παραγγείλετε, φροντίστε:
• Να είστε επιφυλακτικοί απέναντι στη γνώμη του σερβιτόρου, ο οποίος μπορεί να σας συστήσει κάποια πιάτα που δεν είναι πάντα τα πιο φρέσκα.
• Να μην παραγγέλνετε ορεκτικά που έχουν αλοιφές και σάλτσες αμφίβολης ποιότητας.
• Να αποφεύγετε την κατανάλωση κρέατος σε μορφή κιμά, όπως μπιφτέκια ή τηγανητά κεφτεδάκια, γιατί μπορεί εύκολα να νοθευτεί.
• Να προτιμάτε την κλασική αγγουροντομάτα ή χωριάτικη. Είναι σαφώς πιο καλή επιλογή από το μαρούλι, γιατί, ιδιαίτερα σε μέρη με πολύ κόσμο, είναι δύσκολο
το προσωπικό να δείξει την απαιτούμενη προσοχή και σχολαστικότητα στο πλύσιμό τους.
• Να μην καταναλώνετε φαγητά που έχουν ύποπτο χρώμα, μυρωδιά και γεύση.
• Να ζητάτε πάντα το κρέας, το κοτόπουλο και τα ψάρια να είναι καλοψημένα.
• Να προτιμάτε φαγητά της ώρας, γιατί τα μαγειρευτά μπορεί να μην έχουν παρασκευαστεί την ίδια μέρα.

Σπίτι

Mυστικά για την καλή συντήρηση των τροφίμων

1. Στο ντουλάπι

Τοποθετήστε τα παλιότερα τρόφιμα πιο μπροστά, για να τα χρησιμοποιήσετε πρώτα.
• Κολλήστε σε όλα τα δοχεία που αποθηκεύετε τρόφιμα την ημερομηνία που τα αγοράσατε, καθώς και την ημερομηνία λήξης που αναγράφονταν στη συσκευασία.
• Πετάξτε όλα τα τρόφιμα που έχουν λήξει.
• Βάλτε το λάδι σε σκουρόχρωμα γυάλινα δοχεία και φυλάξτε το στο ντουλάπι.
• Τα τρόφιμα που περιέχουν ελάχιστο νερό, όπως τα όσπρια, το ρύζι, τα μακαρόνια κλπ., δεν χαλάνε εύκολα, γιατί το ποσοστό υγρασίας τους είναι πολύ μικρό και έτσι δεν μπορούν να αναπτυχθούν μικρόβια, αλλοιώνονται όμως με το πέρασμα του χρόνου. Αν βγάλουν μαμούνια, σημαίνει ότι είναι ακατάλληλα για κατανάλωση.

2. Όταν μαγειρεύετε

Aρκετά ωμά τρόφιμα από τη φύση τους κουβαλάνε παθογόνους μικροοργανισμούς. Tέτοια τρόφιμα μπορεί να είναι το κοτόπουλο, τα αυγά, το κόκκινο κρέας. Η καλή λοιπόν θερμική τους επεξεργασία (ψήσιμο, βράσιμο) σκοτώνει τους μικροοργανισμούς αυτούς. Για να βεβαιωθείτε ότι το φαγητό θα είναι καλοψημένο, πρέπει να ξεπαγώσετε καλά τα κατεψυγμένα κρέατα ή ψάρια προτού τα μαγειρέψετε. Αν τα κάνετε ψητά, γυρίζετέ τα συχνά για να ψηθούν ομοιόμορφα και στο εσωτερικό τους.
• Τα ψημένα τρόφιμα που φυλάσσετε στο ψυγείο σας πρέπει να ζεσταίνονται πολύ καλά πριν καταναλωθούν. Mε αυτό τον τρόπο, προστατεύεστε από τα μικρόβια που πιθανόν να αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια της φύλαξής τους. Όλα τα μέρη του τροφίμου πρέπει να φτάσουν τουλάχιστον στους 70ο C. Απαράβατος κανόνας είναι να μη ζεσταίνετε το φαγητό πάνω από μία φορά.

3. Στο ψυγείο

Μη φορτώνετε με πολλά πράγματα το ψυγείο, γιατί ανεβαίνει η θερμοκρασία του και μη στοιβάζετε το ένα τρόφιμο πάνω στο άλλο, γιατί εμποδίζετε την ομοιόμορφη ψύξη τους.
• Επειδή στην πόρτα του ψυγείου η ψύξη δεν είναι τόσο δυνατή όσο στα υπόλοιπα μέρη του, προτιμάτε να βάζετε εκεί τα προϊόντα μακράς διαρκείας (π.χ. αναψυκτικά, μπίρες, χυμούς κλπ.) και τα πιο ευπαθή (π.χ. γάλα, γιαούρτι κλπ.) στα ράφια.
• Όταν τοποθετείτε στο ψυγείο μεγάλη ποσότητα ζεστού φαγητού, έχετε υπόψη σας ότι αυτό καθυστερεί να κρυώσει στο κέντρο, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται και να πολλαπλασιάζονται τα μικρόβια, γεγονός που μπορεί να καταστήσει το τρόφιμο αυτό επικίνδυνο για τροφική δηλητηρίαση.
• Αποθηκεύετε τα ευπαθή προϊόντα -ή αυτά που θέλετε να διατηρήσετε περισσότερο- στο ψυχρότερο μέρος του ψυγείου (ψυχρότερα ράφια θεωρούνται αυτά που βρίσκονται κοντά στην κατάψυξη).
•Τα μαλακά ή φρέσκα τυριά (κατίκι, γαλοτύρι), αν είναι συσκευασμένα, διατηρούνται στο ψυγείο μέχρι την ημερομηνία λήξης τους. Αν τα αγοράσετε χύμα, μην τα κρατάτε πάνω από 10 μέρες στο ψυγείο.
• Τα τυριά άλμης (φέτα, τελεμές, δανέζικα) καλό είναι να τα καταναλώνετε εντός μίας εβδομάδας από την αγορά τους. Αν τα διατηρήσετε σε άλμη, θα κρατήσουν περισσότερο, αλλά πρέπει να τα καλύπτει τελείως.
• Τα κρέατα, τα ψάρια και τα θαλασσινά μπορούν να φυλάσσονται στο ψυγείο το πολύ 2 μέρες. Το ιδανικότερο όμως είναι -αν δεν καταναλωθούν άμεσα- να μπαίνουν απευθείας στην κατάψυξη.
• Το βούτυρο, όταν είναι καλά σκεπασμένο, μπορεί να συντηρηθεί στο ψυγείο 1-2 μήνες. Αν αλλάξει χρώμα, αρχίσει να μυρίζει και εμφανίσει μούχλα, είναι ακατάλληλο για κατανάλωση.
•Τα φρούτα πρέπει να φυλάσσονται, όταν είναι ώριμα, στα ράφια που βρίσκονται μακριά από την κατάψυξη.
•Τα λαχανικά διατηρούνται καλύτερα στα ψυχρότερα μέρη του ψυγείου. Τα φρούτα και τα λαχανικά πρέπει να μπαίνουν στο ψυγείο χωρίς να έχουν πλυθεί.
• Τα αυγά πρέπει να μπαίνουν (χωρίς ρωγμές και σπασίματα) στα ψυχρότερα μέρη του ψυγείου, χωρίς προηγουμένως να έχουν πλυθεί. Διατηρούνται περίπου 3-4 εβδομάδες στη συντήρηση, ενώ τα βρασμένα 3-4 μέρες.
• Το συχνό και παρατεταμένο άνοιγμα του ψυγείου το καλοκαίρι μπορεί να επηρεάσει τη συντήρηση των τροφίμων.

O δεκάλογος της σωστής πρόληψης

1. Πλένετε πάντα καλά τα χέρια σας όταν πρόκειται να έρθουν σε επαφή με τροφή και ιδίως αφού χειριστείτε νωπά κρέατα.
2. Χρησιμοποιείτε διαφορετικά εργαλεία (μαχαίρια, επιφάνειες κοπής) για ωμά κρέατα και ψημένα τρόφιμα. Πλένετέ τα επίσης σχολαστικά έπειτα από κάθε χρήση.
3. Απολυμαίνετε με αραιό διάλυμα χλωρίου το νεροχύτη και τους πάγκους της κουζίνας.
4. Διατηρείτε τα παγωμένα τρόφιμα πάντα παγωμένα και τα ζεστά πάντοτε ζεστά. Με άλλα λόγια, τα είδη του ψυγείου πρέπει γρήγορα να μπαίνουν (κατάλληλα συσκευασμένα) στο ψυγείο ή στην κατάψυξη και τα ψημένα να καταναλώνονται εντός δύο ωρών ή να μπαίνουν στο ψυγείο, ιδίως το καλοκαίρι, αφού τα μικρόβια αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται όταν ένα ψημένο τρόφιμο αφήνεται να κρυώσει σε θερμοκρασία δωματίου.
5. Πλένετε προσεκτικά φρούτα και λαχανικά κάτω από τρεχούμενο νερό (δεν απαιτείται η χρήση σαπουνιού ή απορρυπαντικού).
6. Μην αφήνετε το ωμό κρέας να ακουμπά ή να στάζει σε άλλα τρόφιμα.
7. Μην προσθέτετε σάλτσα ή μαρινάτα σε ψημένο κρέας την οποία είχατε πρώτα χρησιμοποιήσει σε ωμό.
8. Χρησιμοποιείτε ασφαλές νερό τόσο για την πόση όσο και για τον πάγο και το επιμελές πλύσιμο των τροφών.
9. Aποφεύγετε την παρασκευή ειδών ζαχαροπλαστικής που δεν ψήνονται και στα οποία χρησιμοποιούνται ωμά αυγά.
10. Όταν ξεπαγώνετε τρόφιμα, η απόψυξη πρέπει να γίνεται στο ψυγείο, στους 4ο C, για να παρεμποδιστεί η ανάπτυξη παθογόνων βακτηρίων. Αν βιάζεστε, η απόψυξη μπορεί να γίνεται μέσα σε κρύο νερό ή στο φούρνο μικροκυμάτων, με την προϋπόθεση όμως ότι πρέπει να μαγειρεύονται αμέσως μετά την απόψυξη.

4 Ερωτήσεις για την αντιμετώπιση των τροφικών δηλητηριάσεων

1. Τροφική δηλητηρίαση παθαίνουμε μόνο αν φάμε χαλασμένο φαγητό;
Το χαλασμένο φαγητό είναι η πιο συχνή αιτία τροφικής δηλητηρίασης, ωστόσο δεν είναι η μόνη. Συγκεκριμένα, οι τροφικές δηλητηριάσεις προκαλούνται από την κατανάλωση μολυσμένων τροφών ή ποτών και οφείλονται σε βακτήρια, ιούς ή παράσιτα, τα οποία είτε αναπτύχθηκαν πάνω σε μη καλοσυντηρημένα τρόφιμα είτε επιμόλυναν τα τρόφιμα εξαιτίας κακών συνθηκών υγιεινής. Τέτοιοι μικροοργανισμοί είναι τα κολοβακτηρίδια, η σαλμονέλα, ο σταφυλόκοκκος, η λιστέρια, η σιγκέλα και διάφορα άλλα που μπορούν να μολύνουν μια μεγάλη ποικιλία τροφίμων. Σοβαρές και άκρως επικίνδυνες για τη ζωή μας τροφικές δηλητηριάσεις μπορεί να πάθουμε και από την κατανάλωση τροφών που από τη φύση τους έχουν δηλητηριώδεις ουσίες, όπως για παράδειγμα ορισμένα είδη μανιταριών.

2. Ποια είναι τα συμπτώματα μιας τροφικής δηλητηρίασης;
Τα συμπτώματα μιας τροφικής δηλητηρίασης ποικίλλουν γιατί εξαρτώνται συνήθως από το μικρόβιο που την προκάλεσε. Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα είναι η ναυτία, ο εμετός, η διάρροια, ο πόνος στην κοιλιά, η ατονία. Σε πιο σοβαρές τροφικές δηλητηριάσεις μπορεί να εμφανιστούν και αιμορραγικές προσμείξεις στις διαρροϊκές κενώσεις, πονοκέφαλος, πυρετός, αίσθημα αδυναμίας και αρθραλγίες. Η ένταση επίσης των συμπτωμάτων θα εξαρτηθεί από τη φυσική σας κατάσταση και από την ποσότητα του μικροβίου ή της τοξίνης που θα πάρετε. Όσο, δηλαδή, μεγαλύτερη ποσότητα μολυσμένης τροφής καταναλώσετε, τόσο πιο σοβαρή θα είναι και η δηλητηρίαση που θα πάθετε.

3. Αν φάμε αλλοιωμένη τροφή σήμερα, μπορεί να αρρωστήσουμε αύριο;
Τα συμπτώματα της δηλητηρίασης δεν εμφανίζονται αμέσως μετά τη λήψη της μολυσμένης τροφής. O χρόνος εκδήλωσης ποικίλλει ανάλογα και πάλι με το μικρόβιο που την έχει προκαλέσει. Μπορεί, να εκδηλωθούν 30 λεπτά μετά, αλλά και έπειτα από μία ή δύο μέρες ή και περισσότερες. Αυτό σημαίνει ότι κάποιες φορές χρειάζεται να αναζητήσετε τα αίτια σε τροφές που καταναλώσατε λίγες μέρες πριν. Oι ενοχλήσεις, πάντως, διαρκούν μία ή δύο μέρες, αλλά σε σοβαρές περιπτώσεις μπορεί να φτάσουν και τις δέκα.

4. Να πάω στο γιατρό ή θα περάσει από μόνη της;
Τις περισσότερες φορές η τροφική δηλητηρίαση περνάει χωρίς να απαιτείται ιατρική υποστήριξη. Αρκεί να πίνετε νερό για να αντικαταστήσετε τα υγρά που χάθηκαν με τους εμετούς και τις διάρροιες και να ακολουθήσετε μια ελαφριά δίαιτα με περιορισμένα λιπαρά και φυτικές ίνες, που επιβαρύνουν το έντερο. Έτσι, καλό είναι, όταν τα συμπτώματα είναι έντονα, να αποφεύγετε τα πράσινα λαχανικά, τα φρούτα, τα όσπρια και τα γαλακτοκομικά. Αν όμως έχετε επίμονο υψηλό πυρετό, διάρροιες που διαρκούν πάνω από τρεις μέρες, συχνούς εμετούς και δείγματα αφυδάτωσης (στεγνή γλώσσα κλπ.), τότε θα πρέπει να απευθυνθείτε στο γιατρό. Αν μάλιστα εμφανίσετε υπόταση και σύγχυση, η προσφυγή σας στο γιατρό ή στο νοσοκομείο θα πρέπει να είναι άμεση.