Πυρετός ένας γνωστός εχθρός ; ή ένας άγνωστος φίλος ;

 

Πώς ρυθμίζεται η θερμοκρασία στον άνθρωπο;

Ο άνθρωπος ανήκει στους «ομοιόθερμους» οργανισμούς, εκείνους δηλαδή που διατηρούν τη μέση θερμοκρασία σώματος αμετάβλητη παρά τις αλλαγές στη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Η θαυμαστή αυτή λειτουργία επιτυγχάνεται χάρη στην ύπαρξη του θερμορρυθμιστικού κέντρου του οργανισμού που βρίσκεται στον υποθάλαμο του εγκεφάλου

.

Ο βιολογικός αυτός «θερμοστάτης» συντονίζει την ισορροπία των μηχανισμών παραγωγής θερμότητας (στο ήπαρ και στους μυς) και εκείνων της αποβολής της (με την ακτινοβολία από το σώμα, την άδηλη αναπνοή και την εφίδρωση / εξάτμιση του ιδρώτα).

Έτσι οι μόνες μεταβολές της θερμοκρασίας που συμβαίνουν συνήθως στον ανθρώπινο οργανισμό είναι εκείνες που αφορούν έναν πάγιο ρυθμό ημερήσιας διακύμανσης, με τις χαμηλότερες τιμές το πρωί και τις υψηλότερες το βράδυ.

Ποια είναι τα φυσιολογικά επίπεδα θερμοκρασίας;

Οι ανώτερες και κατώτερες ημερήσιες τιμές εξαρτώνται, βέβαια, από το σημείο μέτρησής τους. Έτσι η θερμοκρασία φυσιολογικά κυμαίνεται :

Στο ορθό : από 36,1ο C νωρίς το πρωί - έως 37,4ο C αργά το απόγευμα

Στο στόμα : από 35,9ο C νωρίς το πρωί - έως 37,2ο C αργά το απόγευμα

Στη μασχάλη : από 35,6ο C νωρίς το πρωί - έως 37,0ο C αργά το απόγευμα

Τι είναι ο πυρετός και πώς δημιουργείται;

Ο όρος «πυρετός», που προέρχεται από τη ρίζα πυρ (=φωτιά), σημαίνει την αύξηση της θερμοκρασίας σώματος πάνω από τα φυσιολογικά όρια.

Πρακτικά ως πυρετό εννοούμε την αύξηση της θερμοκρασίας σώματος πάνω από 37ο C στη μασχάλη, ή μια αντίστοιχη αύξηση στο στόμα και το ορθό.

Αυτή συντελείται μέσω της «ανόδου» του σημείου ρύθμισης (set point) του βιολογικού «θερμοστάτη» του οργανισμού, ο οποίος λειτουργεί σαν να είχε ελαττωθεί η κεντρική θερμοκρασία σώματος και κινητοποιεί τους μηχανισμούς συντήρησης θερμότητας (αγγειοσύσπαση, αναστολή της εφίδρωσης) και παραγωγής της (μυϊκό ρίγος), με τελικό αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας (=πυρετός).

Η απορρύθμιση αυτή του «θερμοστάτη» μας προκαλείται από τη δράση των ενδογενών πυρετογόνων, μικρομοριακών δηλαδή ουσιών που παράγονται είτε α) στα κύτταρα ανοσίας του οργανισμού, ως απάντηση στα εξωγενή πυρετογόνα, μακρομοριακές δηλαδή ουσίες που προέρχονται συνήθως από βακτήρια ή ιούς είτε β) σε κάποια είδη νεοπλασματικών κυττάρων.

Πότε η αυξημένη θερμοκρασία σώματος είναι πραγματικά πυρετός;

Ο συγκεκριμένος μηχανισμός αύξησης της θερμοκρασίας επί πυρετού διαχωρίζει την έννοια του «πυρετού» από αυτή της «υπερθερμίας», που είναι η αύξηση της θερμοκρασίας σώματος λόγω της επίδρασης άλλων παραγόντων.

Έτσι, δεν θα πρέπει να εκλαμβάνουμε ως πυρετό τις - συνήθως μικρές - αυξήσεις της θερμοκρασίας σώματος (0,3-0,6ο C) που συνδέονται με :

• Τη λήψη πλούσιου γεύματος (θερμιδογόνος δράση τροφής)
• Τη λήψη ζεστών ροφημάτων
• Ένα πολύ θερμό λουτρό
• Τη φάση του κύκλου στις γυναίκες (απότομη αύξηση κατά 0,2-0,4ο C αμέσως μετά την ωορρηξία και διατήρηση στα ίδια επίπεδα μέχρι την επόμενη έμμηνο ρύση)
• Την υψηλή θερμοκρασία περιβάλλοντος (όπου η ανεπάρκεια και των μηχανισμών αποβολής θερμότητας μπορεί να ανεβάσει τη θερμοκρασία σώματος σε επικίνδυνα υψηλά επίπεδα - θερμοπληξία!)

Η διαφορά με τον πυρετό είναι ότι σε όλες τις παραπάνω καταστάσεις ο βιολογικός θερμοστάτης λειτουργεί καλά και κινητοποιεί τους μηχανισμούς αποβολής θερμότητας, μόνο που αυτοί δεν επαρκούν για να ελαττώσουν τη θερμοκρασία, η οποία παραμένει, συνεπώς, ανεξέλεγκτα υψηλή.

Ποια είναι τα συνήθη αίτια του πυρετού;

Ο πυρετός, αν και «θορυβώδες» σύμπτωμα, δεν παύει να αποτελεί μια μη ειδική εκδήλωση και η εμφάνισή του δεν παραπέμπει σε συγκεκριμένη ομάδα νόσων. Κάτι που θα πρέπει, ωστόσο, κατά προτεραιότητα να διαγνωστεί ή να αποκλεισθεί είναι κάποια λοίμωξη, μια και οι λοιμώξεις αποτελούν μακράν το συχνότερο αίτιο πυρετού. Πρώτα, επίσης, θα πρέπει να αποκλείονται οι κοινές λοιμώξεις (λοιμώξεις αναπευτικού, ουρολοιμώξεις, ιογενή νοσήματα, λοιμώξεις χοληφόρων) και δευτερευόντως, επί αρνητικού ελέγχου για τις πρώτες, να αναζητούνται σπανιότερες λοιμώδεις νόσοι (όπως η ενδοκαρδίτιδα, ο μελιταίος πυρετός, η φυματίωση ή το AIDS). Μη λοιμώδη νοσήματα που μπορούν να προκαλέσουν πυρετό είναι:

• οι νόσοι του συνδετικού ιστού (συστηματικές αρθρίτιδες ή αγγειίτιδες),
• νοσήματα του αίματος (όπως η αιμόλυση)
• κακοήθη νεοπλασματικά νοσήματα (όπως τα λεμφώματα ή οι συμπαγείς όγκοι),
• μεταβολικά νοσήματα και ενδοκρινικές παθήσεις (όπως οι θυρεοειδίτιδες) ,καθώς επίσης και
• φάρμακα ή άλλοι παράγοντες που προκαλούν αντίδραση υπερευαισθησίας.

Πώς μπορούμε να καθοδηγηθούμε στη διάγνωση του ακριβούς αίτιου του πυρετού;

Όπως και για τα περισσότερα συστηματικά νοσήματα, ιδιαίτερα σημαντικής βαρύτητας για την ορθή διάγνωση είναι τα στοιχεία του ιστορικού, που θα πρέπει να εκτεθούν στο θεράποντα γιατρό με κάθε λεπτομέρεια. Έτσι δεν θα πρέπει να παραληφθεί η αναφορά :

(α) των συνοδών συμπτωμάτων πολλά από τα οποία, βέβαια, δεν είναι ειδικά (όπως η ταχυκαρδία, η κεφαλαλγία, η κακουχία), άλλα όμως είναι καθοριστικής σημασίας (όπως ο βήχας με παχύρρευστη σκουρόχρωμη απόχρεμψη για τις μικροβιακές λοιμώξεις του αναπνευστικού ή ο τύπος του εξανθήματος για τη διάγνωση των λοιμωδών εξανθηματικών νόσων - ιλαρά, ερυθρά, ανεμοβλογιά κλπ).

(β) των χαρακτήρων του πυρετού (Δεκατική πυρετική κίνηση ή υψηλότερος του 38ο C πυρετός, εισβολή με ρίγος ή χωρίς ρίγος, αυτόματη πτώση ως την απυρεξία σε κάποιες στιγμές του 24ωρου, ή μερική ύφεσή του, μικρή ή μεγάλη εφίδρωση, κλπ).

(γ) λήψη φαρμάκων προ και μετά την έναρξη του πυρετού μια και αυτά μπορεί να έχουν είτε προκαλέσει ή επηρεάσει την εξέλιξη της νόσου (πχ αντιπυρετικά, αντιβιοτικά).

(δ) ιδιαίτερες συνήθειες ή ασχολίες που συνεπάγονται έκθεση σε ειδικούς λοιμώδεις παράγοντες (πχ έκθεση σε ζώα και προϊόντα της - μελιταίος πυρετός, γρίπη πουλερικών), πρόσφατα ταξίδια σε ενδημικές περιοχές με κρούσματα λοιμωδών νόσων, μεταδοτικά νοσήματα στο οικογενειακό ή επαγγελματικό περιβάλλον, κλπ.

Τι θα πρέπει να κάνουμε όταν έχουμε πυρετό; Να περιμένουμε μήπως μας περάσει, να επισκεφθούμε το γιατρό αμέσως ή να πάρουμε μόνοι μας θεραπεία;

Ας ξεκινήσουμε από το τι δεν πρέπει να κάνουμε. Ο πανικός δεν δικαιολογείται σε καμία περίπτωση, όπως επίσης και η αδιαφορία. Είναι καλό από το πρώτο κιόλας 24ωρο να αναφέρουμε την ακριβή συμπτωματολογία μας στο οικογενειακό / προσωπικό μας γιατρό, έστω και τηλεφωνικώς.

Εάν ο γιατρός κρίνει πως πρέπει να μας εξετάσει, καλό θα ήταν να μην αναβάλλουμε την επίσκεψη, ώστε να μη διαφύγει με την επιμελή αντικειμενική εξέταση η ανίχνευση ειδικών κλινικών σημείων (πχ ακροαστικά ή ψηλαφητικά ευρήματα) που θα οδηγήσουν σε συντομότερη αιτιολογική διάγνωση και θεραπεία, πιθανώς και μετά από διενέργεια ειδικών εργαστηριακών ή απεικονιστικών εξετάσεων.

Εάν από τα λεγόμενα μας δεν προκύπτει κάποιο ανησυχητικό σύμπτωμα και ο πυρετός αποδοθεί σε κάποια κοινή (πχ ιογενή γριπώδη) συνδρομή, ο ιατρός θα συστήσει το πιθανότερο ανάπαυση, καλή ενυδάτωση (άφθονα υγρά) και λήψη κατάλληλων αντιπυρετικών.

Το να πάρουμε μόνοι μας θεραπείες (όπως αυθαίρετη λήψη αντιβιοτικών) εγκυμονεί κινδύνους όπως :

• Η προσωρινή κάλυψη των συμπτωμάτων χωρίς στόχευση σε ειδικό αίτιο (σημειώνεται ότι τα αντιβιοτικά δεν θα πρέπει να λαμβάνονται ως αντιπυρετικά, και τα αντιπυρετικά μόνο μετά από τακτική θερμομέτρηση) με πιθανότητα να διαφύγει η επιδείνωση της υποκείμενης νόσου.
• Η ασυμβατότητα με τα άλλα φάρμακα της έως τώρα αγωγής μας με αυξημένη πιθανότητα για εκδήλωση φαρμακευτικών περενεργειων.
• Η αναίτια έκθεσή μας σε αντιβιοτικούς παράγοντες με συνέπεια την ανάδυση ανθεκτικών στελεχών μικροβίων.

Επισφαλής είναι επίσης, και θα πρέπει να αποφεύγεται, η διενέργεια εργαστηριακών εξετάσεων «στα τυφλά», χωρίς καθοδήγηση από μια αρχική πιθανή ιατρική διάγνωση. Κι αυτό γιατί, τις περισσότερες φορές οι εξετάσεις αίματος επηρεάζονται κατά μη ειδικό διαγνωστικό τρόπο ώστε, αν δεν εκτελεστούν με σωστό προγραμματισμό ή δεν ερμηνευθούν σωστά, περισσότερη ανησυχία επιφέρουν παρά ουσιαστική βοήθεια.

Κι αν ο πυρετός επιμένει; Μήπως είμαι κάτι πιο σοβαρό;

Σημείο κλειδί στην αναγκαιότητα ανίχνευσης σπάνιων λοιμωδών ή άλλων συστηματικών νοσημάτων είναι η διάρκεια της νόσου και η ανταπόκριση στην χορηγηθείσα αγωγή.

Έτσι, ο πυρετός που διαρκεί πχ πάνω από μια εβδομάδα ή που δεν ανταποκρίνεται στην αρχική (εμπειρική ή αιτιολογική) αντιβιοθεραπεία, σπάνια θα πρέπει να αποδοθεί σε ιογενή ή κοινή μικροβιακή λοιμώδη συνδρομή. Θα πρέπει τότε να αναζητηθεί με μια σειρά διαδοχικών διαγνωστικών χειρισμών άλλο αίτιο (πχ ανοσοκαταστολή, απόστημα, συστηματική λοίμωξη όπως ο τυφοειδής πυρετός, η βρουκέλλωση ή η φυματίωση) ή πιθανόν και κακοήθη νεοπλασματικά νοσήματα.

Σημειώνεται πως ακόμη και στη σύγχρονη εποχή με την πληθώρα των διαγνωστικών εξετάσεων ή εργαλείων, υπάρχει (ολοένα και μειωμένο βέβαια) ποσοστό ασθενών που δεν διαγιγνώσκεται το αίτιο του πυρετού τους («πυρετός αγνώστου αιτιολογίας») και που είτε θα δώσουν περισσότερα διαγνωστικά σημεία στη μακροχρόνια πορεία παρακολούθησής τους είτε θα υφεθεί ο πυρετός τους χωρίς τελική αιτιολογική διάγνωση.

Τελικά ο πυρετός είναι χρήσιμος; Είναι σύμμαχος ή εχθρός μας;

Με βάση τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, φαίνεται παράδοξο το να διατηρηθεί ο πυρετός ως ένας μηχανισμός απάντησης του οργανισμού σε εξωτερικούς βλαπτικούς παράγοντες, χωρίς αυτός να έχει πρακτική σημασία και να επιδρά ευεργετικά στην άμυνά του. Ωστόσο, δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να βρούμε τις αποδείξεις γι΄ αυτή την υπόθεση.

Οι βλαπτικές συνέπειες του πυρετού στον οργανισμό, από την άλλη, αν αυτός αφεθεί ανεξέλεγκτος, είναι δεδομένες : αυξάνει το βασικό μεταβολισμό και απαιτεί αυξημένο καρδιακό έργο που, σε ακραίες συνθήκες, μπορεί να οδηγήσει σε ισχαιμία μυοκαρδίου, καρδιακή ανεπάρκεια ή και shock ή να προκαλέσει άμεση βλάβη σε όργανα όπως ο εγκέφαλος, οι μύες, η καρδιά ή τα αγγεία.

Μάλλον, λοιπόν, η οριστική απάντηση στο αρχικό μας ερώτημα για την ευεργετικά ή μη δράση του πυρετού, θα πρέπει να περιμένει. Μέχρι τότε όμως δεν θα πρέπει να ξεχνούμε τη σημασία του πυρετού ως σύμπτωμα που χτυπά το καμπανάκι για τη λήψη άμεσων μέτρων για την αποκατάσταση της διατηρούμενης ισορροπίας της υγείας μας.